Wanneer begint vrede – en wanneer komt vrede tot een eind? Politieke gebeurtenissen bieden ons vaste data, maar je gevoel kan iets anders zeggen. Voor velen verdwijnt vrede geleidelijk doordat delen van het gewone leven wegvallen of steeds meer in het kader van oorlog komen te staan. Voor anderen houdt de vrede ineens op, als gebeurtenissen die zich eerst ver weg afspeelden plotseling dichtbij komen en het leven verstoren, mogelijk voor altijd.
Vrede keert ook stukje bij beetje terug: als de vreemde gewaarwording dat de angst is weggevallen, in een plotseling gevoel van grote vreugde, als de rust waarin men stilstaat bij alles wat verloren is gegaan. Op deze pagina brengen we de ervaringen van mensen die getuige zijn geweest van de transities rond de Eerste en Tweede Wereldoorlog, onder wie familieleden van onze koorleden, voor het voetlicht. We nodigen u uit de verschillende links te openen en verder te lezen en te luisteren.
Victor Klemperer
Klemperer, a German-Jewish scholar, was spared deportation for most of the war, and then escaped, tearing off his yellow star, when Dresden was bombed in February 1945. The excerpt below, on the end of the war, is from a small town in Bavaria where he had fled (translation A. Badenoch)
8 May, Tuesday
[…]
Now that the threat to life is past, we are completely sick of the small but accumulated suffering of our situation, and we no longer find any compensation in the romance of it. But the feeling of gratitude is still there, and many hours of the day are pleasant again. Bucolic hours, so to speak. Also down-to-earth and very educational hours.
9 May, Wednesday morning
[…]
Light, and with it the radio, are expected any hour now. Up to now in vain. „Heckenstaller“ the mill owner here, has his own electricity. From him came what was certainly a radio report: yesterday 8/5 at 3AM, the absolute capitulation, along with the handing over of all submarines and mini-subs, was signed by Admiral Dönitz from the German side. “But that thing about the Russians, nothing was said about that,”Asam added. So even he had believed a little bit in the US-Soviet war after all. The many planes from yesterday, travelling slowly in groups of three layers, will have been transports. Subjectively, from us, the most characteristic thing is that we no longer run for cover, are not afraid anymore, but with every plane we remember the past fear.
Käthe Kollwitz
On the end of the First World War
Saturday, 9. November 1918
Today it is real. At midday after 1pm I came through the Zoo to the Brandenburg Gate, where the flyers with the abdication were being distributed. Out of the gate a march of demonstration. I joined it. An old invalid came up to the march and called “Ebert is Chancellor, pass it on!” Assembly in front of the Reichstag. From a window Scheidemann calls out the republic. Then from the ramp a soldier spoke, muddled and excited. Beside him a sailor and a worker. Then a young officer joined them, shook the soldier’s hand, turned to the crowd and said that the four years of war were not as bad as the struggle with prejudice and survival. He yanked his cap off and called “up with free Germany!”
[…]
I saw soldiers who tore off their cockades and threw them laughing on the ground.
That’s really how it is now. You experience it, but don’t really understand it.
I always have to think of Peter [her son, who was killed in action 1914]. I think if he were alive, he would be part of it. He, too, would rip off his cockade. But he is not alive, and when I last saw him, and he looked his most beautiful, he had his cap with cockade on and his face was glowing. I can’t imagine him any other way.
Writing of losing her home in Berlin to Allied bombs in November 1943:
It was my home for more than fifty years. Five persons whom I have loved so dearly have gone away from those rooms forever. Memories filled all the rooms…. But there is also some good in the total annihilation of the past. Only an idea remains, and that is fixed in the heart.
Wartime women
These are diaries collected by the Mass Observation project, which started not long before the Second World War to collect experiences of ‘ordinary people’. It ended up documenting the experience of the war. These are diaries kept by women in the UK, and are specifically about VE day. They are collected and published in the book Wartime Women: A Mass-Observation Anthology, edited by Dorothy Sheridan (London: Phoenix 2000).
Amy Briggs, nurse from Leeds
May 8th
Got up with every intention of attending service at 12 noon at the Town Hall. Found it was a toss-up between leaving girls without a dinner and going to service. Rushed some stew on. Anne still in bed at 10.50 a.m. Made her get up and told her about the dinner and then made Sheila accompany me to the Town Hall.
Crowds of people all with the same intention – but no service!
Thanks to bungling of notices and broadcasts everyone mixed up and standing about in dismay. Left Hall, didn’t know what to do. Badly wanted Sheila to remember V-Day but nothing happened to make any impression on her. Decided to go to Odeon until 2.30 p.m. when we came out and once more in dismay – pouring down and couldn’t wait to hear Churchill speak, with the crowd at Victoria Square. Miserably went home. Gave Sheila her stew as Churchill was speaking. Afterwards went to my sister’s and met Anne there.
Sister wanted to go to the club but I didn’t feel like drinking so persuaded her to go to the pictures. Twice in one day, brrr! Had to come out at 10 p.m. to get a train home. Arrived home to find husband stretched on settee reading. No word spoken. Has not spoken to me for three weeks – don’t know why – but feel that if he won’t speak on V-Day, he’ll never speak! Simply couldn’t bear it.
Rushed round to Mrs M. with Anne. Had a cry and then a lump of her apple pie and sat and talked to her until 1 a.m. Made some tea when I went back home. No word from T. God! What a day. Wish I were back at work with my friends!
23 year old clerk, London and Norfolk
May 7
[…]
We have an egg and boiled bacon for tea; in our rooms, we grouse at the way the public has been built up to this point only to be let down by lack of official news. Suddenly, one of the girls, leaning out of the window, yells, ‘Hey – something about 3 o’clock tomorrow! With one accord, we race round to the Rec. room, where the radio is, but it is turned off. At this moment, the bell rings for Parade. We troop into the Concert Hall, all talking at once. I realize that I have my bedroom slippers on, and have to dash back to put my shoes on! Then, the Company Commander announces that tomorrow is VE-Day, Churchill will speak at 3 p.m., gives out a few other items, then, ‘Any questions?’ The shout goes up – ‘Can we go out?’ Smiling broadly, she gives us permission, but we must be in by midnight. Next night, we can have an extension til 2 a.m., if not going home.
We rush back for our hats, and jump on a bus to Hyde Park Corner. The western end of Piccadilly is no more crowded than usual, just smiling people, mostly in uniform, strolling in either direction. I thought there’d be millions of people out,’ remarks K.
Nearer Piccadilly Circus, there are more, and we stop to buy red, white and blue favours at exorbitant prices from hawkers, who already line the pavements and are doing a roaring trade. By an entrance to the Tube, a soldier is being helped along, a white cloth round his forehead, his hand to his face, and blood pouring from it.
M. says, I don’t think I’m going to like this, but as it happened, this was the only distressing sight we were to see all evening.
In Piccadilly Circus, the crowds are fairly dense, and also down Coventry St. We exclaim at a neon sign in Leicester Sq. and at the lighted revolving dome of the Coliseum – sights forgotten in these six years.
[…]
But outside, London is really getting into the Victory mood, without waiting for Mr Churchill. The Embankment is quiet, but Trafalgar Sq. is gayer than ever, dancing and singing, the Marseillaise and ‘Knees up Mother Brown’
The Palais Glide in the Haymarket, and little bonfires on the pavements, fed by newspapers. Then – Piccadilly Circus again. It is dark now, no street lights and few lighted windows. But it is one mass of yelling, laughing, singing, shrieking people; a small sports car is trying to wriggle through, and its folded roof is in shreds. A brilliantly lit bus is bogged down beside Eros, with people swarming all over it, inside and out. A man has climbed a lamp standard, and is beating his hands against the unlit lamp. Most of the men are in uniform – all services and nationalities. The Canadians are noisy, the sailors are merry, the airmen are drunk (or pretend to be), the Americans have a girl apiece, and are the quietest of all.
Back along Piccadilly, the crowds are thinning, another bus rattles by, with figures clinging on all round. All the way to Knightsbridge, happy groups pass, and people still hope to get buses home. This is midnight, Victory Eve – and – Oh, my poor feet!
May 8th
[…]
VE-day was very quiet at home. My father came home from Liverpool, and we stayed in listening to the radio, and had a family party at teatime. In the centre of the table was a dish of canned pineapple, which Mother had saved through all the long years for this day. We went to the village church for a short service; it was full, and everyone sang ‘Onward Christian Soldiers’ with might and main. Back home to hear the King’s speech and the news. The children have built a bonfire, and, unable to wait for darkness, have a lovely blaze at dusk, under the watchful eye of an NFS man. At intervals during the day, the ships and tugs in the river set up a lively chorus on their hooters and sirens – the traditional ‘Cock-a-doodle-oo’ and the Victory-
V. This usually signifies a BLA leave ship coming alongside.
Feeling rather flat, I was ready for bed by midnight; none of my friends is left locally, and others live too far away. I watched the signs of other festivities from an upper window; at midnight, when the Cease Fire came officially into force, searchlights went mad all over the sky, rockets and flares went up, the ships started off again, and a group of youngsters danced and sang in the road.
Feeling rather out of it all, and wishing I were in London, I went to bed.
May 11th
Well, the party is all over, and we are back at work again. This phlegmatic nation let itself go for a while, slightly self-consciously, but none the less whole-heartedly. It all seems slightly absurd now, but at the time the spontaneous celebrations were great fun. Now, it doesn’t seem possible that only a week ago the war was in full tide, and it is really amazing how we have become adjusted to the change. I find that most people are thinking about the war against Japan; after all, a great proportion have, or will have, a personal interest in it. I am beginning to feel much more confident about it now. It is obvious that it is only a question of time – but that is the question! If only Russia would come in, that time could be reduced so much. Russia is the great query of the moment; I am wondering if she is going to use her participation in the Pacific war as a bargaining weapon – but for what? Not being a strategist or a diplomat, I feel rather bewildered by it all. We still have great events ahead of us.
34 year old teacher
May 10
Feelings and moods [on the 8th]: rather surfeited chiefly by the wireless and so much red, white and blue. Interested in what is happening but not why. Things are not different. Relaxation of the blackout came before, air raids ceased a long time ago for us.
Other restrictions are likely to remain. No surprise. We have known about it and waited for it so long that it is all very tame. I feel envious of the crowds depicted by Howard Marshall, Richard Dimbleby, etc. Wish I were in London. It seems to be different there and the weather is fine. We had pouring rain all afternoon and I was terribly bored.
[On the 9th] Nothing at all. Ordinary night. No reactions.
Feeling that tomorrow we return to normal and life will be much as it was before. [On the 10th] Rather depressed. So little is different although I did not expect it to be so and therefore should not be disappointed. I feel unsettled, cannot get on with anything .. Cynical about the future when I think about the audiences at cinemas mocking the Germans and cheering anything belonging to the Allies. Hopeful when I think of the numbers taking an intelligent interest in the Housing Exhibition at the Town Hall.
We could make the future different if only we widened our interests. Why can’t we act together as we do in wartime? I wonder what people will do at the General Election, and how much it matters. Will there be more food and clothing soon? I am very bored and cannot do with any satisfaction now, the things which have been until recently pleasing me.
Nijmegen 1943
mw. van Dokkum-Nijsse
Wij woonden in Nijmegen toen de bevrijding van Nederland begon. Op 18 september 1943 waren er plotseling vreemde vliegtuigen in de lucht die heel lang overvlogen en waar dus door de Duitsers gauw op geschoten werden. Iedereen vloog gauw de schuilkelders in, wij dus ook met onze baby, dat was best angstig en er zijn toen veel mensen gestorven door de bommen die gegooid werden.
Tijdens de gevechten was het vooral erg gevaarlijk, buiten maar ook binnen was je niet veilig. De baby stond in de wieg in de huiskamer en ik was in de keuken een flesje aan het maken toen er plotseling voor de deur een splinterbom viel, een klap en alle ruiten kapot. Ik vloog naar binnen en jawel hoor: naast haar hoofdje een grote granaatscherf in haar matrasje en dwars door de deken een grote scherf bij haar voetje en zij lag lekker te slapen.
Na een paar dagen gaven de Duitsers zich over en zag je overal andere uniformen: Canadezen, Britten en Amerikanen. Maar die jongens moesten natuurlijk ergens slapen en wonen. Toen kwamen de officieren aanbellen en ja hoor, wij kregen 10, soms 12 mannen in huis. Wij hadden een groot huis met zolder en garage, dus plaats genoeg.
Ondanks de ellende van een oorlog was het toch wel gezellig. ’s Avonds als ze geen dienst hadden zaten ze in de huiskamer te kaarten of te schaken of brieven te schrijven. Er was weinig te eten, maar wij kregen van de mannen blikjes eten en kolen voor de kachel. Er was toen geen gaskachel of cv. Op een dag kwam er een hoge officier en vertelde ons dat ze onze tuin wel geschikt vonden met die van links en rechts kanonnen te plaatsen, daar waren we niet zo blij mee, want wij dachten dat er van de overkant wel terug geschoten zou worden. Nou, daar hoefden we niet lang op te wachten. In de achterkamer was namelijk een commandopost opgericht. De officier van dienst was een vriendelijke man en kwam dan naar mij toe en zei: “Don’t be afraid, we are shooting” en dan hoorde je die man roepen: “fire”!” en ja hoor, dan gingen die 3 kanonnen om de beurt af. Het huis stond te schudden. Maar ja, die Duitsers ook niet gek, die gingen terug schieten. Wij zaten bij de buurman in de schuilkelder met de baby. Maar ja, die moest af en toe eten en op een keer stond ik even in de tuin tegen een muurtje geleund te praten met de buurvrouw, en opeens een hoog fluitend geluid en pats!, precies langs mijn been een hele hoek van de muur afgeschoten. Ik was gauw binnen.
Op een avond wilden de jongens naar bed, wij ook. Alle vuile kopjes bij elkaar naar de keuken en 1 soldaat zette het blad op het aanrecht. We stonden allemaal in de gang klaar om naar boven te gaan, toen de Duitsers plotseling begonnen te schieten. Nou hadden wij een piepkleine kelder voor wat levensmiddelen, maar de jongens wilden daar wel in. Voor we konden overleggen kwam een granaat naar binnen. Het regende plotseling rood steengruis en een klap. Ik riep gelijk om mijn baby en toen was er een jongen die gelijk naar boven liep om het kindje te halen. Wij zaten inmiddels in dat kleine keldertje, maar iedereen zat te bidden en te vloeken. Die jongen kwam met de baby in zijn armen naar beneden en ik dacht dat ze dood was, maar hij zei dat ze sliep. Ik kon het niet geloven en heb haar wakker gemaakt. Nou, ze heeft de hele nacht gehuild, maar dat was het mooiste geluid. De andere morgen zijn we naar boven gegaan en zo geschrokken: het balcon van haar kamer was voor de helft eraf geslagen, de deur eruit en de wieg op wielen hing met twee wielen boven dat gat. Speciale beschermengel.
De rest van het huis was onbewoonbaar door steengruis en puin. Na overleg hebben we wat kleding en spullen voor de baby ingepakt en zijn we naar de boeren gevlucht, waar mijn man altijd melk en eieren en groente en aardappels ging halen. Nou, dat was een vreselijke tocht. Ik achterop bij mijn man op de fiets en in mijn hand de kinderwagen met de baby en de spullen voor het kind. Onderweg moesten wij de rivier oversteken, maar de brug was kapot en daarom moesten we met een roeibootje. Nou was daar een schipper bij en die wilde ons wel helpen. Enfin, eerst moest ik langs de schuine kant naar beneden zakken met de baby in mijn armen en mijn man bleef boven staan bij de spullen. Ik was net in het bootje gestapt toen er boven mijn hoofd twee jagers (kleine vliegtuigen) elkaar gingen beschieten. Nou, ik ging snel bovenop mijn kind liggen om haar te beschermen. De kogels vlogen links en rechts om mijn oren, dat was niet zo leuk. Nadat ze weg waren, kwam mijn man ook in de boot met alle spullen. De schipper bracht ons naar de overkant en wij weer verder fietsen.
Maar toen aan de kant van de weg waren schuttersputjes. We hadden een poosje gereden toen we plotseling aan de overkant van de weg (daar was een bos) een hoop lawaai hoorden en ja hoor, daar kwam een vliegtuig naar beneden, vlak boven de bomen. Het stond in brand en het vloog zo laag dat dat we de piloot heel duidelijk konden zien. Die jongen deed heel erg zijn best om het vliegtuig in de lucht te houden en om het over de snelweg heen te brengen. De vlammen dansten door het toestel, maar het is hem toch gelukt om over de weg heen het toestel neer te zetten. Hij zal zelf wel mee verbrand zijn, maar het was vreselijk.
Onze tocht eindigde bij een boer. Mijn man moest toen weer terug naar huis, want die moest weer werken. Diezelfde nacht viel er bij die boer een granaat in de schuur, dus weer verder vluchten naar de volgende boerderij. Daar mochten wij even blijven, maar o schrik, die mensen hadden één zoon van 17 jaar en die had nog nooit een vrouw gezien bloot. Dus ik mocht de baby niet in bad doen waar die jongen bij zat en zeker geen schone luier aandoen, om maar niks te zeggen over borstvoeding. Ook nog gelachen om een soldaat die op het erf kwam vragen om een ek. Niemand wist wat hij bedoelde en ten einde raad vroeg hij het met gebaren, dat was lachen.
De zwerftocht eindigde na een paar dagen in een klooster bij ons aan het eind van de straat, waar mijn man mij ’s nachts weer weg haalde en naar huis bracht. Dat was nog wel kapot, maar toch schoon. Het leven ging weer zo gewoon mogelijk door en ik moest bijna bevallen van mijn tweede kindje. Nou mochten de mensen ’s avonds na 10 uur niet meer over straat en we lagen net allemaal in bed, toen het kindje zin kreeg om ook op de wereld te komen. Nou was er een sergeant bij ons die wel de straat op mocht en hij was zo lief om samen met mijn man de vroedvrouw te gaan halen. Zodoende was er toch hulp en na een poosje kwam er een zoon. Soldaten die bij ons in huis waren allemaal blij en ik kreeg chocola en suiker en meel en blikjes melk en thee. Allemaal heel welkom.
Ik had een leuk kraambed. Bill kwam terug uit Engeland van verlof. Hij had daar zijn 1-jarig kindje begraven, dus toen hij onze dochter zag was hij helemaal van streek. Huilen geen gebrek. Hierna trok hij veel met haar op. Door de oorlog was er geen wol te krijgen om te breien. Daarom nam ik af en toe een trui van mezelf en ging hem dan uittrekken, de wol wassen en dan jurkjes breien voor mijn dochter. Bill had dat gezien en op zekere dag kwam hij thuis met een bruine damesjapon gebreide. Nou, ik blij uittrekken en dat was een berg wol: een jurkje voor mijn dochter en later een pakje voor mijn zoon. Bill vond het prachtig en ik ook, tot ik aan hem vroeg hoe hij aan die jurk was gekomen. Nou, ik wou dat ik het nooit geweten had. Hij vertelde dat er bij Arnhem een dode vrouw lag en hij had die jurk maar uitgetrokken. Erg hè?
Mijn man heeft tijdens de beschietingen van Nijmegen ook mensen moeten helpen die gevlucht waren voor de bommen. Een tram stond stil en de mensen waren de kerk in gevlucht, maar de kerk kreeg een voltreffer waardoor bijna iedereen dood was. Hij heeft nooit kunnen vergeten dat er een moeder lag met een baby in haar armen. Die baby haar armpje was op 3 plaatsen gebroken en hij kreeg jaren later nog tranen in zijn ogen als hij het vertelde. Hij zei dat dat armpje net een luciferhoutje was wat op 3 plaatsen was gebroken.
In the shadow of great times
Helen Goldbaum
In the Shadow of Great Times
by Helen Goldbaum
We are like people at a wayside station, waiting
between trains, or between planes.
We attend the cinema, consult our watches.
We sit down and stretch our legs, stare at the skylight.
We buy a paper and read it without comprehending.
Noticing the whistles blowing, the crowds coming and going,
We listen for the porter to call sonorously the panel
of destinations.
Decorously the clock ticks: we await the roar of the transport.
And there was great calm
Thomas Hardy
And there was great calm
by Thomas Hardy
I
There had been years of Passion—scorching, cold,
And much Despair, and Anger heaving high,
Care whitely watching, Sorrows manifold,
Among the young, among the weak and old,
And the pensive Spirit of Pity whispered, “Why?”
II
Men had not paused to answer. Foes distraught
Pierced the thinned peoples in a brute-like blindness,
Philosophies that sages long had taught,
And Selflessness, were as an unknown thought,
And “Hell!” and “Shell!” were yapped at Lovingkindness.
III
The feeble folk at home had grown full-used
To ‘dug-outs’, ‘snipers’, ‘Huns’, from the war-adept
In the mornings heard, and at evetides perused;
To day-dreamt men in millions, when they mused—
To nightmare-men in millions when they slept.
IV
Waking to wish existence timeless, null,
Sirius they watched above where armies fell;
He seemed to check his flapping when, in the lull
Of night a boom came thencewise, like the dull
Plunge of a stone dropped into some deep well.
V
So, when old hopes that earth was bettering slowly
Were dead and damned, there sounded ‘War is done!’
One morrow. Said the bereft, and meek, and lowly,
‘Will men some day be given to grace? yea, wholly,
And in good sooth, as our dreams used to run?’
VI
Breathless they paused. Out there men raised their glance
To where had stood those poplars lank and lopped,
As they had raised it through the four years’ dance
Of Death in the now familiar flats of France;
And murmured, ‘Strange, this! How? All firing stopped?’
VII
Aye; all was hushed. The about-to-fire fired not,
The aimed-at moved away in trance-lipped song.
One checkless regiment slung a clinching shot
And turned. The Spirit of Irony smirked out, ‘What?
Spoil peradventures woven of Rage and Wrong?’
VIII
Thenceforth no flying fires inflamed the gray,
No hurtlings shook the dewdrop from the thorn,
No moan perplexed the mute bird on the spray;
Worn horses mused: ‘We are not whipped to-day;’
No weft-winged engines blurred the moon’s thin horn.
IX
Calm fell. From Heaven distilled a clemency;
There was peace on earth, and silence in the sky;
Some could, some could not, shake off misery:
The Sinister Spirit sneered: ‘It had to be!’
And again the Spirit of Pity whispered, ‘Why?’
Source: Thomas Hardy: The Complete Poems (Palgrave, 2001)
